شیک پوشان | شیک خاص ماندگار
لباس اقوام ترکمن یکی از زیباترین و اصیل ترین پوشاک سنتی ایران است که ریشه در فرهنگ و تاریخ کهن این قوم دارد. برای آشنایی بیشتر ، همراه ما در وب سایت شیک پوشان باشید.
اقوام ترکمن
ترکمن ها از اقوام ترک تبار آسیای میانه هستند که در ترکمنستان، شمال غرب افغانستان و شمال شرق ایران زندگی می کنند. آن ها تا اوایل قرن بیستم کوچ نشین بودند و بعدها در شهرها و روستاها ساکن شدند.
حدود دو درصد جمعیت ایران، یعنی نزدیک به یک و نیم میلیون نفر، ترکمن اند که بیشترشان در استان های گلستان، خراسان شمالی و رضوی، به ویژه در ترکمن صحرا و اطراف رودخانه های اترک و گرگان رود ساکن اند.
شهرهای مهم ترکمن نشین شامل بندر ترکمن، گنبد قابوس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه تپه و اینچه برون است. آن ها عمدتاً سنی مذهب بوده و به زبان های شاخه اغوز غربی سخن می گویند. طوایف اصلی ترکمن ها عبارت اند از: چاودر، ارساری، آل علی، قره، سالور، ساریق، تکه، گوگلان و یموت.
لباس اقوام ترکمن
پوشاک اقوام مختلف جهان بازتابی از فرهنگ، باورها و تاریخ آن هاست. لباس سنتی ترکمن ها برخلاف بسیاری از اقوام، به دوره تاریخی خاصی محدود نمی شود، بلکه آمیزه ای از سبک ها و عناصر پوشش در دوره های مختلف ایران است. این تنوع، تحلیل و شناسایی ریشه های آن را دشوار می سازد.
لباس ترکمن ها
پوشش ترکمن ها همانند دیگر اقوام، در گذر زمان و تحت تأثیر وقایع تاریخی و سیاسی دستخوش تغییر شده و از پوشش های عربی دوره ورود اسلام تا عناصری از دوره تیموری نشانه هایی در آن دیده می شود؛ برای نمونه، بوروک ترکمنی شبیه عرقچین تیموریان است و کلاه آل دانقی بانوان با زیور آلات فلزی، یادآور سرپوش های بانوان دربار تیموری است.
لباس قوم ترکمن
در این مطلب، نگاهی کلی به پوشش سنتی و امروزی زنان و مردان ترکمن داریم؛ دوره سنتی مربوط به پیش از یکسان سازی پوشش در دوران رضاخان و دوره امروزی، پس از آن است. هدف ما صرفاً بررسی جنبه های زیبایی شناسی و فرهنگی این پوشاک است، نه تحلیل های تخصصی و تاریخی.
لباس سنتی ترکمن ها
پوشاک سنتی ترکمن ها از موادی چون ابریشم، پنبه، پوست و کتان تهیه می شد. اصلی ترین جنس لباس ها، چه زنانه و چه مردانه، ابریشم بود. زنان نقش مهمی در پرورش کرم ابریشم و تولید پیله داشتند.
آن ها با چرخ دستی نخ ریسی می کردند و با رنگ های طبیعی مانند پوست انار، نیل و گیاهان صحرایی، ابریشم را رنگ آمیزی می کردند. سپس با دستگاهی ساده به نام تارا، پارچه هایی به عرض نیم متر می بافتند. لباس سنتی ترکمن ها به طور کلی به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم می شود.
لباس مردان ترکمن
لباس مردان ترکمن از بخش هایی مانند بالاپوش (تن پوش)، شلوار، کلاه و کفش تشکیل می شود. در ادامه با اجزای مختلف این پوشاک سنتی آشنا می شویم:
لباس ترکمن مرد
تن پوش همان بالا پوشی است که به طور عمومی آن را لباس می نامیم. مردان ترکمن انواع گوناگونی از تن پوش دارند که مهم ترین آن ها عبارتند از:
- دون (Don)
دون یکی از لباس های اصیل ترکمنی است. این تن پوش، ردایی بلند تا زیر زانو است که از پارچه ابریشمی دوخته می شود. دون بسته به رنگ و نوع بافت به دو نوع تقسیم می شود:
- قیزیل دون یا قیرمیز دون (Gyzyl/Gyrmyz Don): دونی است که از ابریشم کاملاً قرمز تهیه می شود.
- قارما دون (Garma Don): این نوع دون رنگی متمایل به زرد دارد و دارای طرح های راه راه و رنگارنگ با بافتی غیر یکنواخت است.
در حاشیه دون نوارهایی با سوزن دوزی به نام آلاجا (Alaja) دوخته می شود. این نوار از دو نخ تافته، معمولاً با رنگ های سیاه و سفید یا تیره و روشن، تهیه می گردد. بر روی کمر دون نیز کمربندی از شال بسته می شود که گاهی با زیورآلات نقره تزئین می شود. این کمربند را «قوشاق» (Guşak) یا «تیرمه شال» (Tirme) می نامند.
لباس ترکمن صحرا
- چأکمن (Çäkmen)
چأکمن، نوعی بالا پوش بلندتر از کت های امروزی است که از کرک شتر تهیه می شود و در دو نوع وجود دارد:
- اینچه چأکمن (inçe çäkmen): از کرک نرم و ظریف شتر تهیه می شود و جنسی لطیف و مرغوب دارد.
- یوغین چأکمن (Ýogyn çäkmen): از کرک زبر شتر درست می شود و ضخیم تر است.
- ایچمک (Içmek)
ایچمک، که با نام های اوچمک یا سیلکمه نیز شناخته می شود، نوعی پوستین است که برای محافظت در برابر سرما استفاده می شود. این تن پوش جلو باز است و قلاب یا دکمه ندارد. آستین های آن بلند و از شانه به سمت مچ باریک می شود. برای بستن جلوی آن از قوشاق، نوعی دستار که دور کمر بسته می شود، استفاده می کنند. ایچمک انواع مختلفی دارد:
- باغانا ایچمک: بهترین نوع ایچمک که از پوست بره یک ماهه تهیه می شود.
- سیلکمه ایچمک: از پوست بره ۵ تا ۶ ماهه درست می شود و پس از دباغی، به رنگ زرد در می آید.
- ایش ایچمک: از پوست گوسفند ساخته می شود و برای استفاده هنگام کار مناسب است.
لباس محلی مردان ترکمن
دوخت پوستین بیشتر توسط مردان انجام می شود، اما زنان نیز در برخی مراحل کمک می کنند. برای دوخت یک پوستین، به ۵ تا ۶ پوست گوسفند یا ۷ تا ۸ پوست دیگر حیوانات نیاز است. فرآیند آماده سازی شامل مراحل زیر است:
- پس از کندن پوست، ترکیبی از آرد جو، نمک و دوغ روی آن ریخته می شود.
- پوست ها به مدت ۶ تا ۷ روز در آفتاب خشک می شوند.
- سپس با خشت یا آجر مالیده شده و نرم می شوند.
- مقداری پوست انار ساییده، رنگ قرمز و آب روی آن پاشیده می شود.
- در نهایت، پوست ها پس از یک روز نرم شدن، برش داده شده و دوخته می شوند.
پوشش مردان ترکمن
- پالتو (پالتون)
پالتو نوعی روپوش زمستانی است که از پارچه های راه راه تهیه می شود و به صورت دامنی بلند با آستین های صاف دوخته می شود. در سر آستین ها سوراخ هایی دیده می شود و جلوی لباس باز و بدون دکمه است. برای بستن آن و پوشاندن جلوی سینه، از کمربندی چرمی به نام قوشاق استفاده می کردند. - قبا
قبا پوششی است که از پارچه های راه راه یا گاه ساده تهیه می شود. این لباس بدون یقه برگردان و دارای آستین های راسته و بدون زیر بغلی است. دامن آن بلند بوده و در دو طرف، چاک هایی دیده می شود. از ناحیه کمر، لباس به صورت یکنواخت گشاد می شود. دو سمت قبا روی یکدیگر قرار می گیرند و با بندینک یا کمربند چرمی بسته می شوند.
لباس مردانه ترکمن
- کوینک (Köýnek)
کوینک نوعی پیراهن ساده و آستین بلند و راسته بود که معمولاً یا یقه نداشت یا یقه ای کوتاه، گرد و بدون دکمه داشت. به جای دکمه، بندهایی به نام «سپ یقه» روی آن قرار می گرفت. - چئک یقه
چئک یقه پیراهنی ساده با یقه کج یا کناری بود که به آن «گزک یقه» یا «اوزیقه» نیز گفته می شد. چاک یقه در سمت راست یقه قرار داشت و با گلدوزی های مفصل به نام «جویجه بورون» (نوک جوجه ای) تزئین می شد. سر آستین این پیراهن با گلدوزی های زیبایی به نام «گلباغ» مزین بود. قد پیراهن ها معمولی و جنس آن ها از پارچه چلوار بود. معمولاً مردان بالای ۵۰ تا ۶۰ سال پیراهن سفید می پوشیدند؛ پیراهن هایی ساده و بدون نقش که تنها با نواری در کنار یقه، جیب های پهلو و آستین ها تزئین شده بودند.
لباس مردان ترکمنی
- پیراهن روحانیون
روحانیون ترکمن همچنان لباس های سنتی خود را که از نخ های پنبه ای کتانی دوخته شده اند، می پوشند؛ پیراهن های سفید رنگ با دامنی بلند که یقه آن برخلاف گذشته که به صورت صوفی و بدون پایه بود، امروزه به تقلید از روحانیون فارس به شکل مدور، پایه دار و دارای دکمه در می آید. - چاتال
چاتال نوعی لباس سبک است که کوتاه تر از لباس خانگی بوده و در زمان آلامان (حمله به دشمن) بر تن می کردند. - یاپینجا
یاپینجا پوششی بدون آستین و از جنس نمد است که چوپان ها در زمستان روی دوش می اندازند و در تابستان به عنوان سایه بان از آن استفاده می کنند.
شلوار مردان ترکمن
- شلوار
شلوارهای سنتی مردان ترکمن به دو دسته اصلی تقسیم می شوند:
- بالاق یا تنبان
شلوار مردانه ترکمن ها نوعی تنبان گشاد از جنس نخ پنبه ای لیفه ای بود که در سر آن با «هوتاز» (Hotaz) یا منگوله تزئین می شد و به این تزئین «اوچغور» می گفتند. بالاق شلواری ساده و راحت بود که افراد مسن بیشتر نوع سفید رنگ آن را می پوشیدند، در حالی که جوان ترها به شلوارهای سبز و نیلی علاقه داشتند. - جولبار یا شلوار
جولبار نوعی پوشش بود که مردان سالخورده در روزهای جشن روی بالاق می پوشیدند. پارچه ی جولبار از نوع گوگ ماووت یا ماهوت آبی با رنگ نیلی بود. این شلوار برش معمولی داشت و از دو بخش تشکیل می شد:
بخش اصلی که قوزک پاها را می پوشاند و بخش خشتک که برشی شبیه دو ذوزنقه کنار هم داشت .برای محکم کردن شلوار، از یک بند پنبه‌ای به نام «اوچقورباق» استفاده می کردند که آن را از داخل لیفه (جای کمر) رد می کردند. دو سر این بند گاهی با منگوله هایی به نام «هوتاز» یا «هوتوز» آراسته می شد.
کلاه مردان ترکمن
کلاه جایگاه ویژه ای در فرهنگ ترکمن ها دارد و در پوشش سنتی آن ها انواع مختلفی از کلاه ها دیده می شود:
- تلپک (Telpek)
تلپک کلاهی از جنس پوست گوسفند است که در گذشته شکل ها و مدل های متنوعی داشته است:
- دوومه تلپک (Düwme Telpek)
بوخار تلپک (Buhar Telpek) که نیم گرد بوده و پشم های بلند، مشکی و پیچ خورده آن قسمت چشم و ابروی مرد ترکمن را می پوشانده است. - شیپیرما تلپک (Shypyrma Telpek) که کلاهی نه چندان بلند است و پوششی مسطح دارد. این نوع معمولاً با پارچه قرمز پوشانده می‌شود و روی آن نوارهایی به شکل صلیب (+) دیده می‌شود.
این کلاه‌ها آستر پنبه‌دوزی شده و لفاف‌دار دارند و معمولاً روی بوروک استفاده می‌شوند.
- بوروک (Börük)
بوروک یا بوریک نوعی عرق چین است که روی آن نقش های مختلفی با سوزن دوزی خلق می شود. این کلاه هم توسط مردان و هم زنان استفاده می شود و در برخی لهجه ها با نام های تاخیا (Tahýa) یا تایخا (Taýha) شناخته می شود.
مردان معمولاً بوروک را زیر کلاه پوست می پوشند و پسران در دوران کودکی و جوانی از آن بهره می برند. زنان مسئول تزیین بوروک هستند و با ظرافت تمام سطح بیرونی آن را با سوزن دوزی های زیبا می آرایند. ساخت این کلاه زمان بر و با دقت فراوان انجام می شود.
- دستار شیر شکری
دستار شیر شکری، پارچه ای سفید رنگ با گل های نخودی است که به شکل عمامه بسته می شود و شهرت ویژه ای دارد.
پاپوش مردان ترکمن
- پاپوش
لباس سنتی ترکمن ها همراه با پاپوش هایی ویژه تکمیل می شود که شامل موارد زیر است: - چکمه (Çekme)
چکمه های بلند چرمی با نوک برگردان، مهم ترین نوع پاپوش مردان ترکمن به شمار می آید که به نام «ایدیک» نیز شناخته می شود و عمدتاً در سوار کاری کاربرد دارد. - چاریق (Çaryk)
چاریق کفشی نرم و راحت است که چوپانان از پوست گاو چارقی یا چرم شتر و گاومیش تهیه می کردند. این کفش مخصوص پیاده روی بوده و در محیط های صحرا و زمین های نرم محافظ خوبی برای پا به حساب می آید.
برای ساخت چاریق، پوست دباغی شده را بزرگ تر از اندازه پا می برند و برای عبور بند، سوراخ هایی در اطراف آن ایجاد می کنند. سپس پای خود را با دولاق (نوعی پارچه یا نوار) می پیچند و داخل برش چرم قرار داده و بندهای مخصوص به نام «چاریق باق» را دور دولاق محکم می کنند.
- دولاق (Dolak)
دولاق پارچه ای دستباف، ضخیم و پشمی است که مانند نوار به دور پا تا زیر زانو پیچیده می شود. می‌توان آن را جورابی گرم‌تر و زبرتر از جوراب های معمول دانست. این پاپوش بیشتر در زمستان پوشیده می شود و با بندهای چاریق باق محکم نگه داشته می شود. - چپک (Çepek) یا یلکن (Ýelken)
چپک یا یلکن، پاپوشی سبک و تابستانی از پوست شتر است که راحتی آن به دمپایی‌های امروزی شباهت دارد. - جوراب
ترکمن ها از جوراب های ابریشمی و پشمی استفاده می کنند که بافت آنها توسط زنان ترکمن انجام می شود.
- گبری
در گذشته مردان ترکمن کفشی به نام گبری می پوشیدند که امروزه دیگر اثری از آن باقی نمانده است.
لباس زنان ترکمن
پوشاک زنان ترکمن از تنوع بالایی برخوردار است و این تنوع به مراحل مختلف سنی آن ها باز می گردد. لباس های بانوان ترکمن معمولاً دارای برشی ساده هستند، اما با نقش ها و تزیینات چشم نواز و زیبایی آراسته شده اند. زنان ترکمن به طور کلی چهار نوع لباس مختلف دارند:
- لباس منزل: این نوع لباس با توجه به سن و سال بانوان طراحی متفاوتی دارد.
- لباس کار: برای انجام امور روزمره مانند پخت نان یا کارهای کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- لباس بیرون (شهر): هنگام خروج از خانه و رفتن به بازار یا دید و بازدیدها پوشیده می شود.
- لباس تشریفاتی: برای حضور در مراسم رسمی، جشن ها، اعیاد و مناسبت های خاص استفاده می شود.
در ادامه، پوشش زنان ترکمن را به تفکیک این چهار دسته مورد بررسی قرار می دهیم:
لباس ترکمن زنانه
لباس های سنتی ترکمنی، به ویژه برای زنان، تنوع زیادی دارند. یکی از مهم ترین این پوشاک، پیراهنی به نام «کوینک» (Köýnek) است. در گذشته، زنان ترکمن معمولاً پیراهن هایی از جنس ابریشم به رنگ قرمز تمشکی می پوشیدند که درخشش خاصی داشت و به آن «قیرمیز کوینک» می گفتند.
این پیراهن ساختاری ساده داشت و از سه بخش اصلی تشکیل می شد: یقه، ینگ (Ýeň) یا آستین، یان (Ýan) یا پهلو و آشیری (Aşyry) یا دامن. آستین های آن بلند و به تدریج از بالای بازو تا مچ باریک می شد. سر آستین ها و حاشیه ها با دقت و ظرافت سوزن دوزی می شدند و زیبایی خاصی به لباس می بخشیدند.
دامن این پیراهن از گردن تا قوزک پا را بدون برش می پوشاند و با افزودن تکه های مثلثی در میان قسمت های مستطیلی، چین دار و در پایین گشاد طراحی می شد. این ویژگی باعث می شد پیراهن به تدریج از زیر بغل تا پایین پهن تر شود. طول لباس طوری تنظیم می شد که حدود ۲۰ سانتی متر با پاشنه پا فاصله داشته باشد تا حاشیه دوزی شلوار نمایان باقی بماند.
لباس محلی زنان ترکمن
یقه پیراهن، حدود ۱۵ سانتی متر چاک داشت که با سوزن دوزی تزیین می شد. این چاک با زیور آلاتی به نام «گل یاقا» (گل یقه) بسته می شد تا بخش سینه پوشیده بماند. باز بودن یقه به اندازه ای بود که امکان شیر دادن کودک برای مادران فراهم باشد.
برای تقویت دوخت ها، از نوارهای باریکی به طول تقریبی ۳۳ سانتی متر استفاده می شد. بر روی پیراهن کمربند یا شالی بسته می شد که با منجوق یا مهره های ریز تزیین می شد و با نام های «مونجوق غوشاق» یا «هنجی غوشاق» شناخته می شد.
سر آستین ها و یقه با هنر ظریف سوزن دوزی آراسته می شدند. در گذشته، برای زینت بیشتر، ردیف هایی از سکه نیز در جلوی پیراهن دوخته می شد، اما این رسم تا سال ۱۳۴۹ خورشیدی کنار گذاشته شد. یقه این تن پوش سنتی گاه با «گل یقه» (Gül Ýaka) تزیین می شد و گردنبندی نقره ای بزرگ به نام «بوقاو» (Bukaw) به گردن انداخته می شد.
اجزای لباس زنان ترکمن
زنان ترکمن از کمربندی ابریشمی به نام قوشاق استفاده می کردند. این کمربند باعث می شد پیراهنشان کمی بالاتر قرار گیرد و در هنگام کار، مانع از گیر کردن لباس به دست و پایشان شود. در دوران بارداری یا در سنین بالاتر، زنان قوشاقی به شکل شال سیاه و به طول حدود سه متر را به دور کمر می بستند و آن را برای حفظ سلامت کمر و شکم سودمند می دانستند.
نو عروسان ترکمن نیز قوشاقی سبز رنگ به کمر می بستند تا از چشم زخم در امان بمانند. مردان ترکمن نیز هنگام فعالیت های کشاورزی یا در میدان های کشتی، برای تمرکز و تقویت نیرو در برابر حریف، از قوشاق بهره می گرفتند.
پوشاک اقوام ترکمن
چابیت که با نام های دیگری همچون شاوت قبا نیز شناخته می شود، نوعی بالا پوش سنتی است که تا چند سال پیش در میان طایفه یموت به ویژه در مراسم رسمی کاربرد داشت. این لباس در دو نوع مخملی و ابریشمی تهیه می شد و دارای آستر بود.
نوع مخملی چابیت آستین های کوتاه و کمربند داشت. جلوی آن را باز می گذاشتند تا تزیینات داخلی مانند گل دوزی ها بهتر دیده شود. در مقابل، نوع ابریشمی آن از پارچه های راه راه قرمز تهیه می شد، دارای آستین های بلند و سر آستین های مشخص بود و بلندی آن تا بالای ساق پا می رسید.
این نوع پیراهن معمولاً با یقه ای ساده و بدون برگ طراحی می شد و دو طرف آن را صاف و آزاد در نظر می گرفتند. آستین ها نیز با گشادی متوسط طراحی می شدند که از زیر بغل به تدریج به سمت مچ باریک تر می شد.
در بخش زیر بغل لباس، یک زایده سه گوش از پارچه ای متفاوت با پارچه اصلی قرار داشت. این قسمت برای جلوگیری از نفوذ عرق بدن و آسیب به لباس طراحی شده بود و گاهی نیز تعویض می شد تا دوام لباس حفظ شود.
از کمر به پایین، چابیت کمی گشاد می شد و در دو طرف دارای چاک بود. نقوش تزئینی فراوانی روی این لباس اجرا می شد که اغلب در قسمت هایی مانند مچ آستین، اطراف یقه، بخش جلوی سینه تا انتهای دامن، اطراف آن و نیز کنار چاک های پهلو دیده می شد.
لباس ترکمن زنانه
چاروود یا جُبّه نوعی روپوش شبیه به پالتو بود که در قسمت های مختلف آن مانند حاشیه دامن، یقه و سر آستین، سوزن دوزی های زیبا و ظریفی به چشم می خورد. این پوشاک معمولاً از پارچه های مخمل در رنگ های چشم نواز سبز، آبی یا قرمز تهیه می شد و بیشتر در فصل زمستان یا هنگام حضور در مهمانی ها پوشیده می شد.
امروزه این لباس سنتی را فقط می توان در گنجه های مادربزرگ ها یافت؛ همان بانوانی که در روزهای سرد سال، پوستین های نیم تنه یا بلند را نیز برای گرم نگه داشتن خود به کار می بردند.
لباس ترکمن دخترانه
نیم تنه یکی از لباس های ویژه ای بود که دختران برای عروسی آماده می کردند و با سوزن دوزی های ظریف و آویزهایی از سکه ها و پولک های نقره تزئین می کردند. پسران و دختران نیز نیم تنه هایی می پوشیدند که در پشت آن ها زیور آلات متنوعی به شکل سپر، تیر و کمان آویزان بود.
گل یقه ترکمنی
بوقو نوعی یقه ضخیم و پهن بود که گلو را می پوشاند و معمولاً با آویز ها یا تزیینی به شکل لوزی به نام «گنجوک» زینت داده می شد. در قرن بیستم میلادی، این یقه به شکل بزرگ تر و قپِاقه ای به نام «گول یقه» تغییر یافت.
شلوار زنان ترکمن
شلوار زنان ترکمن (بالاق)، شلواری سنتی با کمر و ساق های نسبتاً گشاد است که دمپای آن تنگ و با سوزن دوزی های زیبا تزئین شده است. این سوزن دوزی ها نام ها و نقش مایه های متنوعی دارند و عمدتاً روی ساق پا اجرا می شوند. بخش پایین شلوار از پارچه ای تزئینی و متفاوت از بخش بالایی دوخته می شود.
حاشیه های تزیینی آن ارزشمند بوده و گاه به عنوان جهیزیه نگهداری می شوند. این شلوار از نظر برش به شلوار مردانه شباهت دارد اما دمپا تنگ تری دارد که با نواری مشکی به نام «بالاک یوب» تکمیل می شود.
روسری ترکمن
زنان ترکمن از گذشته برای پوشاندن سر، لباس های خاصی داشتند که مهم ترین آنها بوروک بود. بوروک، کلاهی گرد و صاف بود که دختران با زیور آلات نقره ای تزئین می کردند و معمولاً به جای روسری استفاده می شد.
بوروک دو نوع داشت: نوع ساده که مردان و پسران هنگام نماز می پوشیدند و نوع تزیین شده که مخصوص دختران بود و با سکه ها و پولک ها زینت داده می شد. همچنین نوع خاصی از بوروک به نام «اوتاغا» مخصوص دختران نامزد دار بود.
کلاه زنان ترکمن
در فرهنگ ترکمن، کلاه ها و پیشانی بند ها نماد طایفه و وضعیت اجتماعی زنان هستند. زنان طوایف مختلف کلاه های مخروطی از جنس نی یا چوب می پوشند و پس از ازدواج دختران، پیشانی بندی قرمز به نام «توپبی» یا در برخی طوایف با نام های محلی متفاوت استفاده می کنند که نشانه شادی و موقعیت جدید است. این پیشانی بند ها معمولاً با روسری و دستمالی به نام «قین قاج» پوشیده می شوند.
سر بند های ابریشمی و تاج های نی بافت با زیور آلات نقره و طلا به زیبایی و شکوه پوشش زنان می افزاید. طول سر بند با افزایش سن کوتاه تر شده و رنگ پیشانی بند ها هم نماد مراحل مختلف زندگی است: سیاه برای تجربه و سفید برای خرد و پیری. این پوشش ها علاوه بر جنبه زیبایی، نشان دهنده هویت فرهنگی و اجتماعی زنان ترکمن است.
لباس ترکمن ساده
دون زنان ترکمن، پوشاکی ابریشمی است که به دو نوع تقسیم می شود:
- «گی‌ییم دون» که پوششی ساده و معمولی با حاشیه های پولک دوزی شده است و معمولاً در مهمانی های روزمره استفاده می شود.
- «قرمز دون» یا «باش دون» که در مراسم عروس کشان بر سر عروس پوشانده می شود.
حواشی قرمز دون با سوزن دوزی تزئین می شوند و سکه های نقره ای، پولک های رنگارنگ و زیور آلات مختلف برای زیبایی بیشتر به آن افزوده می گردد.
چارقد ترکمنی
چارقد، روسری بزرگی است که زنان هنگام بیرون رفتن، سفر به شهر، شرکت در مهمانی یا مراسم عروسی روی سربند خود می اندازند. در گذشته این پوشش از ابریشم تهیه می شد، اما امروزه معمولاً از پارچه چیت گلدار با حاشیه های بلند و تزئین شده ساخته می شود.
چارقد دارای طرح ها و رنگ های متنوعی است و لبه‌های آن با ریشه هایی به نام «پورچیک» زینت داده شده است. زنان ترکمن معمولاً از چارقدی به ابعاد حدود 1.5 متر مربع که به شکل مربع است استفاده می کنند. آنها این روسری را از وسط تا زده و به شکل مثلث روی سر می گذارند.
چاشو ترکمنی
چاشو یا باش آتار، روسری های نازک و مربعی شکل از جنس ابریشم هستند که برخی قبایل ترکمن مانند یموت از آن استفاده می کنند. این روسری ها نقشی مشابه چادر در میان زنان فارس دارند. حدود پنجاه سال پیش، بیشتر زنان مسن ترکمن از چاشو استفاده می کردند که معمولاً از وسط تا می شد و روی سر گذاشته می شد.
چاشو ها انواع مختلفی دارند که با توجه به نوع نخ بافته شده، از جمله:
- اریش چاشو (پشمی)
- چله چاشو (ابریشمی)
- کنت چاشو (پنبه‌ای)
- گوکلن چاشو (ابریشم قبیله گوگلان)
- المینچه چاشو
- آطلاس یا اطلس چاشو
- قارتما چاشو
امروزه چاشو های ابریشمی تنها در مراسم تدفین کاربرد دارند، به گونه ای که هنگام انتقال متوفی به گورستان، چاشو روی تابوت گذاشته می شود؛ این رسم نشان دهنده احترام ترکمن ها به ابریشم به عنوان ماده ای مقدس است.
کورته ترکمنی
چیرپی نوعی شنل تشریفاتی زنان طایفه تکه است که از بالای سر بند تا زیر بغل سمت چپ را می پوشاند و آستین های تزئینی دارد. حاشیه دوزی ها و رنگ آن نشان دهنده سن و مقام فرد است و دور یقه با طرح های پیچکی گلدوزی شده است.
نوع دیگر آن، «کورته» است؛ روپوش بلندی با آستین های گشاد و سوزن دوزی فراوان که زنان ترکمن در مراسم رسمی می پوشند و رنگ قرمز آن نماد خوشبختی عروس است. در طوایف یموت این پوشش «بورنجک» نام دارد که ساده تر است و از ابریشم سبز با نقوش قرمز تهیه می شود و دارای دو دنباله بلند به نام «ینگ» است. سوزن دوزی آن نسبت به کورته ساده تر است.
یاشماق ترکمن
یاشماق به معنای پوشاندن بخشی از صورت است و در فرهنگ ترکمن به قسمتی از یایلیق گفته می شود که زن ترکمن هنگام روبه رو شدن با مردان غریبه برای پوشاندن دهان خود استفاده می کند. این عمل نمادی از حجب و حیاست و امروزه کمتر رایج است.
نوع خاصی از یاشماق به نام «قی قاچ» وجود دارد که شبیه نقاب بوده و نشانه سکوت در حضور نامحرمان است. صدای نو عروس ترکمن تا پیش از مادری نباید شنیده شود و با این نقاب هم صورتش را می پوشاند و هم به احترام بزرگ ترها، به ویژه پدر شوهر و اقوام، سکوت می کند. در گذشته، پدر شوهر پس از ۱۵ سال جشنی به نام «رونما» برگزار می کرد تا اجازه برداشتن نقاب را به عروس بدهد.
پاپوش زنان ترکمن
پوشش پا در میان زنان ترکمن به دو دسته اصلی تقسیم می شود:
- کفش
زنان ترکمن از کفش هایی ساخته شده از چرم خام استفاده می کردند که به آن آياق قاب یا كُويش گفته می شد. این کفش ها با گلدوزی های زیبا تزئین می شدند و انواع مختلفی داشتند، مانند گل منچ لی و قير ماكُویش که نوک برگردان و پاشنه بلند داشتند. پنجه های این کفش ها پهن و پاشنه هایشان به شکل سه گوش بود. - جوراب
زنان ترکمن مانند بسیاری از زنان اقوام ایرانی، جوراب هایی رنگارنگ از جنس پشم و ابریشم می بافتند که خودشان تهیه می کردند.
پارچه لباس ترکمنی
پارچه های نخی، کتانی، ماووت، تورمه، تابدا، ساوسانی، آلاتاو (که به آن «دونلیق» نیز گفته می‌شود)، تکه قرمزی و ساری تخته، در دوخت لباس های ترکمنی کاربرد دارند. پارچه های ماووت از جنس پشم بوده و تورمه معمولاً برای دوخت کت «چاویت» استفاده می شود.
«آلاتاو» پارچه ای ابریشمی است که مناسب دوخت کت «چاویت»، جولبار «بالاق» و بی جامه «کوینک» می باشد. پارچه های تابدا و ساوسانی نیز از جنس ابریشم بوده و عمدتاً برای دوخت پیراهن های زنانه به کار می روند.
تکه قرمزی هم پارچه ای ابریشمی است که در دوخت پیراهن و شلوار استفاده می شود. امروزه پارچه های سنتی ترکمن بیشتر در بقچه ها و صندوق های قدیمی نگهداری می شوند و به عنوان جهیزیه عروس یا یادگاری های با ارزش، از نسلی به نسل دیگر منتقل می گردند.
تاریخچه لباس ترکمن
فرهنگ پوشاک سنتی به طور بنیادین دگرگون شد و بسیاری از جلوه های اصیل آن به فراموشی سپرده شد. این تغییرات تأثیر عمیقی بر لباس های سنتی مردم شهرهای مختلف گذاشت و باعث شد لباس های رایج روزمره، که تحت تأثیر فرهنگ اروپایی بودند، جایگزین آنها شود.
پوشاک هر قوم بر اساس شرایط اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی آن منطقه شکل می گیرد و همچنین بازتاب دهنده خلاقیت و سلیقه زیبایی شناسی مردم آن است. بنابراین، این تحولات خسارت های مادی و معنوی قابل توجهی به همراه داشت که هنوز هم آثار آن قابل مشاهده است.
پوشاک ترکمن ها نیز از این تغییرات بی نصیب نماند و بسیاری از لباس های سنتی آن ها به تدریج فراموش شد. نفوذ فرهنگ غربی باعث تغییراتی در رفتارها و الگوهای پوششی ترکمن ها گردید. امروزه پوشش سنتی مردانه ترکمن تقریباً به فراموشی سپرده شده و به ندرت دیده می شود.
پارچه های ابریشمی جای خود را به منسوجات صنعتی داده اند. در ادامه، تغییرات ایجاد شده در لباس های ترکمن ها را در دو بخش مردان و زنان بررسی خواهیم کرد.
لباس ترکمن مردان
لباس مردان در پی تحولات مختلف دچار تغییرات متعددی شد:
- یقه صوفی که در پیراهن مردان ترکمن رایج بود، جای خود را به یقه آهاری معروف به «یقه آرو» در پیراهن های دوخته شده به سبک غربی داد.
- جولبار بی دکمه که برای بستن آن از بند تنبان استفاده می شد، حذف شد و به جای آن شلوارهای دکمه دار به سبک غربی با کمربند چرمی که دور کمر بسته می شود، جایگزین گردید.
- کت جای روپوش های بلند و دامن دار پارچه ای راه راه را گرفت.
- پالتوهای غربی به جای ایچمک پذیرفته شدند و
بارانی و اورکت جایگزین یاپینجا شدند.
و موارد دیگری از این دست…
لباس ترکمن جدید
لباس زنان ترکمن امروزی بیشتر تحت تأثیر مد روز است و از لباس های سنتی فاصله گرفته، اما فرم و ویژگی خاص خود را حفظ کرده است. آن ها معمولاً پیراهن های بلند تا مچ پا می پوشند که رنگ و جنسشان به لباس های قدیمی شباهت کمتری دارد.
روسری ها به دو نوع چارقد (پارچه ضخیم با ریش ریش) و یالیق (روسری نازک تر، گاهی ابریشمی) تقسیم می شوند. شلوارهای سوزن دوزی شده ساده تر شده و بخش هایی مثل نیم تنه، کلاه و کمربند سنتی جایگاه قبلی خود را از دست داده اند.
دختران ترکمن پس از ازدواج پیشانی بند های سنتی را به نوار باریکی تبدیل کرده اند که زیر روسری پنهان می شود. برخی طوایف هنوز پیشانی بند های قدیمی را حفظ کرده اند.
لباس ترکمن های ایران
در میان تنوع بی پایان پوشش های سنتی ایران، لباس های ترکمنی چون نگینی درخشان می درخشند؛ تن‌پوش هایی سرشار از رنگ، اصالت و هنر. امروز همراه با شما در سفری چشم نواز به جهان لباس های ترکمنی قدم گذاشتیم، جهانی که در آن، دستان توانمند زنان هنرمند، پارچه را به اثری از زیبایی و شکوه تبدیل کرده اند. این لباس ها نه تنها نماد هویت و فرهنگ یک قوم کهن اند، بلکه یادآور پیوند عمیق انسان با ریشه هایش هستند؛ پیوندی که همچنان در تار و پود این جامه های دل انگیز نفس می کشد.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
